Peranan pakan khususnya pakan buatan dalam usaha budidaya ikan sangat dominan, terutama pada budidaya yang dikelola secara intensif. Para pengelola usaha perikanan umumnya hanya mengetahui bahwa fungsi pakan buatan adalah untuk mempercepat pertumbuhan. Namun, pada kenyataannya masih banyak peranan pakan buatan dalam budidaya ikan. Buku ini akan membahas pertumbuhan dan makanan, alat pencernaan, proses pencernaan pada ikan, kebutuhan nutrisi bagi ikan, pengetahuan bahan makanan ikan, cara membuat pakan ikan dan bagaimana cara mengevaluasi pakan baik secara fisik, kimia, biologis dan ekonomis. Ulasan-ulasan yang disajikan dalam buku ini diharapkan dapat memberikan pengetahuan bagi mahasiswa perikanan dan wawasan bagi praktisi di bidang perikanan.
KATA PENGANTAR ...................................................................... v
DAFTAR ISI ............................................................................... vii
DAFTAR GAMBAR .................................................................... xii
DAFTAR TABEL ........................................................................ xvi
BAB I. PENDAHULUAN ................................................................ 1
1.1. Pengertian pakan buatan .............................................. 1
1.2. Kebiasaan makanan ...................................................... 2
1.3. Konsumsi makanan harian ............................................ 2
BAB II. PERTUMBUHAN DAN MAKANAN ..................................... 5
2.1. Pertumbuhan ............................................................... 5
2.2. Makanan ...................................................................... 8
2.3. Hubungan antara Pertumbuhan dan Makanan ............ 10
BAB III. STRUKTUR DAN FUNGSI ALAT PENCERNAAN ................. 16
3.1. Struktur dan Fungsi Saluran Pencernaan ..................... 16
3.1.1. Mulut ............................................................... 17
3.1.2. Rongga Mulut ................................................... 19
3.1.3. Faring ............................................................... 20
3.1.4. Esofogus ............................................................ 20
3.1.5. Lambung ........................................................... 21
3.1.6. Pilorus ............................................................... 28
3.1.7. Usus .................................................................. 28
3.1.8. Rektum .............................................................. 30
3.1.9. Kloaka .............................................................. 30
3.1.10. Anus ................................................................ 30
3.2. Struktur dan Fungsi Kelenjar Pencernaan .................... 31
3.2.1. Hati ................................................................... 31
3.2.2. Pankreas ............................................................ 34
BAB IV. PENCERNAAN MAKANAN ............................................. 37
4.1. Enzim Pencernaan ..................................................... 37
4.1.1. Faktor - faktor yang mempengaruhi aktivitas enzim ............. 48
4.1.2. Proteinase ......................................................... 45
4.1.3. Lipase dan Esterase ............................................ 46
4.1.4. Karbohidrase .................................................... 47
4.1.5. Enzim Pencernaan dan Kaitannya dengan Makanan .......... 47
4.2. Pencernaan Protein, Lemak dan Karbohidrat ............... 49
4.2.1. Pencernaan Protein ........................................... 49
4.2.2. Pencernaan Lemak ............................................. 50
4.2.3. Pencernaan Karbohidrat .................................... 51
4.3. Kecernaan Makanan .................................................... 51
4.3.1. Permasalahan Dalam Pengukuran Kecernaan Makanan pada Ikan ............. 51
4.3.2. Metode pengukuran kecernaan makanan ........... 55
4.3.3. Kecernaan Protein ............................................. 57
4.3.4. Kecernaan Lemak ............................................... 58
4.3.5. Kecernaan Karbohidrat ...................................... 58
BAB V. FAKTOR-FAKTOR PERTUMBUHAN IKAN ......................... 61
5.1. Faktor Ikan Terhadap Pertumbuhan ............................. 62
5.1.1. Spesies .............................................................. 62
5.1.2. Ukuran ikan ....................................................... 62
5.1.3. Umur ikan ......................................................... 63
5.1.4. Aktivitas fisiologis ............................................. 63
5.2. Faktor Makanan Terhadap Pertumbuhan ..................... 63
5.2.1. Tipe Diet ........................................................... 63
5.2.2. Feeding level ..................................................... 65
5.3. Faktor Lingkungan Terhadap Pertumbuhan. ................ 67
5.3.1. Oksigen ............................................................ 69
5.3.2. Nitrogen ........................................................... 71
5.3.3. Amonia ............................................................. 71
5.3.4. Suhu ................................................................. 73
5.3.5. Kreteria Air Dan Daya Racun .............................. 74
5.3.6. Kuantitas Air ..................................................... 75
5.4. Hubungan Antara Faktor Ikan, Makanan dan Lingkungan Perairan Terhadap Pertumbuhan .............. 75
BAB. VI. BIOENERGETIK NUTRISI .............................................. 81
6.1. Pengertian Energi ..................................................... 81
6.2. Metabolisme energi dari karbohidrat ................. 84
6.3. Metabolisme energi dari lemak ......................... 91
6.4. Metabolisme energi dari protein ....................... 98
BAB VII. KEBUTUHAN NUTRISI BAGI IKAN .............................. 103
7.1. Kebutuhan Energi pada Ikan .................................... 103
7.1.1. Kebutuhan energi dari karbohidrat ................. 103
7.1.1.1. Pengertian karbohidrat ........................ 103
7.1.1.2. Pencernaan dan penyerapan karbohidrat .................... 105
7.1.2. Kebutuhan energi dari lemak .......................... 106
7.1.2.1. Pengertian lemak ................................ 106
7.1.2.2. Pengertian asam lemak ....................... 107
7.1.2.3. Pencernaan dan penyerapan lemak ...... 109
7.1.3. Kebutuhan energi pada ikan ........................... 111
7.2. Kebutuhan Protein Pada Ikan .................................... 113
7.2.1. Protein dan asam-asam amino ......................... 113
7.2.2. Pencernaan dan penyerapan protein ................ 115
7.2.3. Metabolisme protein ...................................... 117
7.2.4. Kebutuhan Protein untuk Ikan ........................ 120
7.3. Kebutuhan Mineral Pada Ikan ................................... 127
7.3.1. Pengertian mineral ......................................... 127
7.3.2. Pencernaan dan Penyerapan Mineral ................ 129
7.3.3. Mineral esensial makro ................................... 130
7.3.3.1. Kalsium ............................................... 130
7.3.3.2. Fosfor .................................................. 132
7.3.3.3. Natrium .............................................. 134
7.3.3.4. Kalium ................................................ 136
7.3.3.5. Magnesium ......................................... 137
7.3.4. Mineral esensial mikro .................................... 138
7.3.4.1. Seng ................................................... 138
7.3.4.2. Besi ..................................................... 140
7.3.4.3. Mangan ............................................... 142
7.3.4.4. Tembaga .............................................. 144
7.3.4.5. Selenium ............................................. 145
7.3.4.6. Yodium ............................................... 147
7.3.4.7. Molibdenum ....................................... 148
7.4. Kebutuhan Vitamin Pada Ikan ................................... 149
7.4.1. Pengertian vitamin .......................................... 149
7.4.2. Vitamin Larut Air ............................................. 150
7.4.2.1. Vitamin B1 (Tiamin) ............................. 150
7.4.2.2. Vitamin B2 (Riboflavin) ........................ 152
7.4.2.3. Vitamin B5 (Asam pantotenat) .............. 154
7.4.2.4. Vitamin B6 (Piridoksin) .......................... 156
7.4.2.5. Vitamin B12 (Kobalamin) ....................... 157
7.4.2.6. Biotin ................................................. 159
7.4.2.7. Niacin (asam nikotinat) ........................ 160
7.4.2.8. Asam folat (asam ”pteroylglutamic”) .... 162
7.4.2.9. Vitamin C (Asam askorbat) ................... 163
7.4.3. Vitamin Larut Lemak ...................................... 165
7.4.3.1. Vitamin A (antixeroptalmia) ................ 166
7.4.3.2. Vitamin D (anti rakhitis) ....................... 169
7.4.3.3. Vitamin E (tokoferol) ........................... 171
7.4.3.4. Vitamin K ........................................... 173
BAB VIII. PENGETAHUAN BAHAN MAKANAN IKAN .................. 177
8.1. Penggolongan Bahan Makanan Ikan .......................... 177
8.1.1. Hijauan kering/dry forages/rouhages ............... 177
8.1.2. Hijauan segar (pasture) .................................... 178
8.1.3. Silase ............................................................... 178
8.1.4. Sumber energi ................................................. 178
8.1.5. Sumber protein ............................................... 179
8.1.6. Sumber vitamin ............................................... 180
8.1.7. Sumber mineral ............................................... 183
8.1.8. Feed additive .................................................. 183
8.2. Anti nutrisi pada bahan makanan ikan ...................... 184
8.2.1. Pengertian anti nutrisi ..................................... 184
8.2.2. Klasifikasi Anti Nutrisi pada Ikan Berdasarkan Struktur Kimia .......... 190
8.2.3. Anti Nutrisi Utama .......................................... 194
BAB IX. FORMULASI DAN PROSES PEMBUATAN PAKAN .......... 223
9.1. Pertimbangan Pemilihan Bahan Pakan Ikan ............... 223
9.2. Metode Penyusunan Pakan 232
9.2.1. Sistem trial and error 232
9.2.2. Sistem square method 232
9.2.3. Sistem persamaan aljabar 238
9.2.4. Sistem komputer / program UFFF User Friendly Feed Formulation Program 241
9.3. Proses Pembuatan Pakan Ikan 242
BAB X. EVALUASI PAKAN 247
10.1. Evaluasi pakan dengan uji fisis 247
10.2. Uji kimiawi 249
10.2.1. Cara pengamatan kandungan energi di laboratorium 249
10.2.2. Cara pengamatan kandungan bahan kering 251
10.2.3. Cara pengamatan kandungan abu 252
10.2.4. Cara pengamatan kandungan protein kasar dengan metode Kjeldal 253
10.2.5. Cara pengamatan kandungan lemak kasar dengan Soxhlet 254
10.2.6. Cara pengamatan kandungan serat kasar 255
10.2.7. Cara pengamatan kandungan asam amino 256
10.2.8. Cara pengamatan kandungan mineral 257
10.3. Uji Biologis pada Ikan 258
10.4. Uji Ekonomi 259
DAFTAR PUSTAKA 261
BIODATA PENULIS 267
